Stojąc na madryckiej ulicy w środku lata, ze spuchniętymi, pokrytymi kurzem z chodników nogami, z suchą, stwardniałą skórą, włosami w płomieniach, głową i ramionami poparzonymi od słońca, zastanawiamy się często, ile jeszcze jesteśmy w stanie wytrzymać? Czy ten upał jest wynikiem pogody i zmian klimatu, czy również sposobu, w jaki organizujemy i projektujemy przestrzeń i społeczeństwo?

Niniejszy numer Projektowania namawia do ćwiczenia myślenia przyszłościowego i przygotowania się do życia w kryzysie klimatycznym. Jednak zmiana klimatu, wraz z jej groźnymi konsekwencjami, już się wydarzyła. Doświadczamy jej na co dzień na własnej skórze. W naszym projekcie badawczym skupiamy się na doświadczaniu upału jako przejawie zmian klimatycznych. Projekt Doświadczanie zmian klimatycznych. Transdyscyplinarne badanie przegrzewania miast  ^1  1   Projekt finansowany z grantu Norwegii, Islandii i Liechtensteinu na lata 2014–2021 w ramach programu Podstawowych Badań (Basic Research Program) realizowanego przez Narodowe Centrum Nauki we współpracy z Norweską Radą Badawczą (nr grantu 2019/35/J/HS6/03992). Więcejinformacji: www.emclic.com. Specjalne podziękowania składamy wszystkim pozostałym członkom, którzy przyczynili się do powstania tego artykułu.  ↩︎ przyjmuje interdyscyplinarne podejście w badaniu ucieleśnionych doświadczeń gorąca przez osoby starsze, a także ich praktyk i dyskursów związanych z adaptacją, w Warszawie i Madrycie. Skupiamy się na miastach jako miejscach zamieszkiwanych przez większość ludzkości, gdyż to one – w skalach globalnej i lokalnej – z jednej strony przyczyniają się do zmiany klimatu, a z drugiej zaś same padają ich ofiarą  ^2  2   F. Chwałczyk, Around the Anthropocene in Eighty Names–Considering the Urbanocene Proposition, „Sustainability”, nr 12(11)/2020, s. 4458.  ↩︎. Chcemy zastanowić się nad tym, co antropologia może wnieść do projektowania dla i w trakcie zmiany klimatycznej w kontekście miejskim, a w szczególności zastanowić się nad pytaniem: dla kogo i pod kogo jest to projektowanie?

Upał i fale gorąca jako przejawy zmian klimatu

Nasze indywidualne ciała, całe wspólnoty i społeczeństwa adaptują się historycznie i kulturowo do konkretnych warunków pogodowych, takich jak ekstremalne upały i fale gorąca. Globalne zmiany klimatu oraz ich wielorakie przejawy ostatecznie są odczuwane lokalnie  ^3  3   Anthropology and Climate Change. From Encounters to Actions, red. S. Crate, M. Nuttall, Left Coast Press, Walnut Creek 2009.  ↩︎. Dotychczasowe sposoby adaptacji były odmienne w Madrycie i w Warszawie. Jednakże wzrost temperatury i związany z nim stres cieplny są jednymi z najbardziej widocznych i szeroko dyskutowanych przejawów zmiany klimatu – problemem, który będzie tylko narastał w przyszłości.
Osoby żyjące w środowiskach miejskich są bardziej narażone na stres cieplny w wyniku tak zwanego efektu miejskich wysp ciepła (Urban Heat Islands – UHI)  ^4  4   Zob. także: R. D. Bornstein, Observations of the urban heat island effect in New York City, „Journal of Applied Meteorology and Climatology”, nr 7(4)/1968, s. 575–582.  ↩︎. Zwiększona temperatura może mieć niszczycielski wpływ nie tylko na nasze zdrowie fizyczne, ale też psychiczne, w różnoraki sposób wpływając na samopoczucie, często pogarszając przebieg wielu chorób, zwiększając śmiertelność i zapadalność na choroby  ^5  5   K. L. Ebi, T. Hasegawa, K. Hayes, A. Monaghan, S. Paz, P. Berry, Health risks of warming of 1.5°C, 2°C, and higher, above pre-industrial temperatures, „Environmental Research Letters”, nr 13(6)/2018.  ↩︎. Stres cieplny wpływa na różne grupy populacyjne w nieproporcjonalny sposób: osoby dorosłe powyżej 65 roku życia, dzieci, osoby o niższym statusie społeczno-ekonomicznym czy istniejących wcześniej dolegliwościach, grupy etniczne oraz kobiety są nim statystycznie częściej dotknięte niż reszta populacji  ^6  6   R. Basu, High ambient temperature and mortality: a review of epidemiologic studies from 2001 to 2008, „Environmental Health”, nr 8/2009, s. 40.  ↩︎. Dzieje się tak w efekcie splotu czynników fizjologicznych, biologicznych i strukturalnych, tj. społeczno-ekonomicznych. Niektóre osoby czy grupy osób mogą być fizjologicznie bardziej podatne na cierpienie z powodu gorąca, ale ich sytuacja może być dodatkowo pogorszona przez takie czynniki jak wykonywany zawód, miejsce zamieszkania, dostęp do pomocy lekarskiej, niekorzystna sytuacja finansowa czy brak pomocy przyjaciół albo rodziny. Doświadczenie gorąca oraz sposoby radzenia sobie z nim są całkowicie osobiste, a wpływają na nie zarówno relacja danej osoby ze środowiskiem lokalnym, z własnym ciałem, zdrowiem czy sytuacja społeczno-ekonomiczna, jak i nierówności strukturalne. W naszym projekcie badawczym skupiamy się na seniorach w wieku powyżej 65 roku życia, gdyż tę grupę uważa się często za najbardziej narażoną na i cierpiącą z powodu nadmiernego gorąca.
Projektowanie i adaptacja do upału mogą być jednymi z najpilniejszych wyzwań, z którymi musimy się zmierzyć globalnie. Jak jednak zaprojektować coś, co bierze pod uwagę różnorodność doświadczeń, oczekiwań i potrzeb, na przykład różne poziomy odczuwania komfortu cieplnego? Nie ma czegoś takiego jak uniwersalny projekt czy adaptacja, która pasuje wszystkim. Zazwyczaj mamy do czynienia z przechyleniem w stronę poszczególnych osób i potrzeb, poszczególnych płci, przedziału wiekowego, umiejętności. W niniejszym artykule pragniemy zasugerować, że uczenie się z istniejących indywidualnych sposobów adaptacji, opieranie się na lokalnej wiedzy, niesie ze sobą ogromny potencjał, pozwalający na przemyślenie tego, w jaki sposób podchodzimy do kwestii podatności na zmiany klimatyczne i adaptacji do nich w kontekście projektowania.

Łączenie projektowania, adaptacji i wrażliwości

Nasze podejście do projektowania jest środowiskowe i relacyjne  ^7  7   Zob. także: J. R. Maier, G. M. Fadel, Affordance based design: a relational theory for design, „Research in Engineering Design”, nr 20(1)/2009, s. 13–27.  ↩︎. Myślimy o nim w najszerszy możliwy sposób: jako o projektowaniu urbanistycznym na poziomie miejskich infrastruktur, jak i o lokalnych strategiach adaptacyjnych i zasobach wykorzystywanych w codziennym życiu. Rozpatrujemy trzy najważniejsze składowe projektowania, które należy brać pod uwagę: (1) relacje i napięcia pomiędzy projektowanym obiektem a wpisanymi weń politykami i intencjami; (2) różnorodne sposoby użytkowania obiektów, które powielają, obalają czy wprowadzają w życie istniejące polityki; (3) wpływ projektu na lokalne środowisko w relacji do istniejących interakcji ekologicznych, lokalnego kontekstu i historii. Z tej perspektywy projektowanie dotyczy nie tylko rzeczy czy miejsc, lecz także afordancji, możliwości działania. Chodzi tu o relację pomiędzy osobą próbującą zaspokoić potrzeby a obiektem umiejscowionym w środowisku, odpowiadającym na te potrzeby. To relacja, która potencjalnie może prowadzić do zmiany w sposobie działania czy zachowania. W rezultacie, jeśli naszym celem jest projektowanie z myślą o przyszłości w kontekście zmian klimatycznych, musimy najpierw zastanowić się zarówno nad namacalnymi, jak i niematerialnymi potrzebami i praktykami użytkowniczek i użytkowników. To podejście przekracza jedną z fałszywych opozycji, w które łatwo popaść: przedmiot vs podmiot, środowisko vs osoba, ponieważ dąży do holistycznego spojrzenia na ludzi i środowisko jako wzajemnie się wytwarzających.

Badania z Hazard School ujęły adaptację jako „prewencyjne regulowanie”, które „zmienia podatność społeczeństwa na zagrożenie poprzez jego zmniejszenie lub poprzez zaprojektowanie takich aktywności ludzi, by uniknęli jego szkodliwych efektów”  ^8  8   I. Burton, R. W. Kates, G. F. White, The Environment as Hazard, Oxford University Press, New York 1978, s. 48.  ↩︎. To, czego ta definicja nie obejmuje, to fakt, iż aktorzy społeczni aktywnie przekształcają swoją wrażliwą sytuację i podatność na zagrożenie (ang. vulnerability), tworząc wobec wymierzonej w nich społecznej opresji mechanizmy obronne poprzez sieci społeczne, relacje czy rozwijając rozwiązania podtrzymujące ich w dobrostanie. Te mechanizmy wynikają z długotrwałego zaangażowania w otoczenie i konkretnego rozumienia, w jakiś sposób ludzie i natura współdziałają w tym lokalnym środowisku  ^9  9   Zob. np. S. E. Vaughn, Disappearing mangroves: The Epistemic Politics of Climate Adaptation in Guyana, „Cultural Anthropology”, nr 32/2017, s. 242–268.  ↩︎. Można to nazwać rezyliencją albo mechanizmami adaptacyjnymi. Warto jednak podkreślić, że wynikają one nie tyle z odpowiedzi na zagrożenie, w logice design thinking, ile z wiedzy usytuowanej w danym miejscu i czasie  ^10  10   D. Haraway, Situated Knowledges: The Science Question in Feminism and the Privilege of Partial Perspective, „Feminist Studies”, nr 14(3)/1988, s. 575–599.  ↩︎. Tak sytuowane rozumienie miejsca ewoluuje wraz ze zmieniającymi się w czasie ruchami i rytmami miasta, pogody i ludzi.

Jest to istotne, ponieważ nasze rozumienie wrażliwości i podatności na efekty zmiany klimatu (ang. vulnerability) steruje polityką adaptacji  ^11  11   T. J. Bassett, C. Fogelman, Déjà vu or something new? The adaptation concept in the climate change literature, „Geoforum”, nr 48/2013, s. 42–53.  ↩︎. Kiedy rozpatrujemy wrażliwość na zmiany klimatu w sposób esencjalistyczny (np. stwierdzając, że ta „podatność zmienia się wraz z wiekiem”), zdarza nam się obiektywizować te wyznaczniki podatności. To prowadzi do „adaptacji przystosowawczej” – czyli wytworzenia takich środków, które pochłaniają zagrożenie bez eksponowania społecznych i fizycznych przyczyn tego, że niektóre osoby czy grupy są bardziej narażone na zmiany klimatu, oraz tego, co zagrożone społeczności już robią, by poradzić sobie z istniejącymi stresorami. Taka strategia próbuje przywrócić pewien rodzaj równowagi – i zwykle jest z politycznego punktu widzenia konserwatywna. Z drugiej jednak strony, gdy rozpatrujemy, w jaki sposób społeczne, ekonomiczne i środowiskowe relacje kształtują sytuację strukturalną różnych osób i grup, przyjmujemy do wiadomości, że te bardziej narażone jednostki mogą przekształcić swoje relacje społeczne, by zbudować własne miejscowe środki adaptacji. Te środki mogą mieć charakter reformacyjny albo transformacyjny, „rozplątujący” i zmieniający istniejące relacje – i tym samym ujawniać, że to nie wiek czyni ludzi podatnymi na upał i zmiany klimatu, ale samotność, ubóstwo, a także inne czynniki, takie jak nieskuteczne planowanie przestrzenne czy architektura  ^12  12   E. Klinenberg, Heat wave: A social autopsy of disaster in Chicago, University of Chicago Press, Chicago 2002.  ↩︎.
Dyskusje na temat adaptacji do zmian klimatycznych i wrażliwości na nie są częścią szerszych zagadnień dotyczących sprawiedliwości społecznej i środowiskowej oraz przywilejów z nimi związanych. Projektowanie uwzględniające zmiany klimatyczne często wydaje się dostępne tylko dla uprzywilejowanych – tak jest na przykład z samochodami elektrycznymi czy tzw. inteligentnymi domami. W dalszej części tego artykułu chcielibyśmy przyjrzeć się popularnemu urządzeniu, które zostało zaprojektowane do zwalczania upału: klimatyzacji.

Przykład klimatyzatorów

Klimatyzatory są często postrzegane jako jeden z najbardziej udanych sposobów na adaptację do upałów. Dzięki nim indywidualne osoby lub grupy ludzi mogą pozostać w chłodniejszych pomieszczeniach i przetrwać falę upału. Jednak rosnące wykorzystanie klimatyzacji zwiększa zużycie energii elektrycznej, zwykle nie pochodzącej ze źródeł odnawialnych, a tym samym przyczynia się do zmian klimatycznych, efektu miejskiej wyspy ciepła i zwiększonej ekspozycji otoczenia na ciepło  ^13  13   K. Lundgren, T. Kjellstrom, Challenges from Climate Change and Air Conditioning Use in Urban Areas, „Sustainability”, nr 5/2013, s. 3116–3128.  ↩︎. Tym samym to, co pomaga w rozwiązaniu konkretnego problemu na poziomie indywidualnym, pogłębia ten sam problem w skali całej społeczności czy miasta, oraz w skali globalnej  ^14  14   K. Lundgren-Kownacki, E. Dalholm Hornyanszky, T. A. Chu, J. Alkan Olsson, P. Becker, Challenges of using air conditioning in an increasingly hot climate, „International Journal of Biometeorology”, nr 62/2018, s. 401–412.  ↩︎. Tak więc, chociaż klimatyzatory mogą być użyteczne w adaptacji do ekstremalnych upałów dla nielicznych grup uprzywilejowanych, jednocześnie pogarszają one problem gorąca dla bardziej wrażliwych na nie grup, a w dłuższej perspektywie także dla wszystkich ludzi.

Wykorzystanie instalacji chłodzących wzrosło w skali globalnej trzykrotnie w latach 1990–2016, szczególnie na globalnej Północy  ^15  15   International Energy Agency, The Future of Cooling. Opportunities for energy-efficient air conditioning, „OECD/IEA”, nr 92/2018.  ↩︎. Mimo że urządzenia klimatyzacyjne stają się coraz popularniejsze, nie są one powszechnie dostępne. W Hiszpanii w 2001 roku 23,5% gospodarstw domowych posiadało systemy chłodzenia  ^16  16   A. Sanz Fernández, G. Gómez Muños, C. Sánchez-Guevara Sánchez, M. Núñez Peiró, Estudio tecnico sobre pobreza energetica en la ciudad de Madrid, Madrid 2016, s. 36, https://www.madrid.es/UnidadesDescentralizadas/Consumo/NuevaWeb/pobreza%20energética/Estudio%20Pobreza%20energética%204%20febrero%202017.pdf, dostęp: 23 czerwca 2022.  ↩︎, podczas gdy w Polsce w 2018 roku było ich około 1%  ^17  17   Statistics Poland, Energy consumption in households in 2018, Warsaw 2019, s. 129, https://stat.gov.pl/en/topics/environment-energy/energy/energy-consumption-in-households-in-2018,2,5.html, dostęp: 23 czerwca 2022. Porównanie jest nieprecyzyjne ze względu na różnice w zastosowanej metodologii oraz czas zbierania danych, jednakże wskazuje na pewną różnicę proporcji.  ↩︎. Klimatyzatory są dostępne jedynie dla uprzywilejowanych nie tylko dlatego, że ich zakup i instalacja są drogie, lecz także dlatego, że znacząco zwiększają koszt energii elektrycznej zużywanej w danym gospodarstwie domowym. Szybka kwerenda internetowa na ten temat pokazuje, że zakup i instalacja to koszt rzędu 775–1775 euro w Hiszpanii i około 500–2000 euro w Polsce (stan z 2021 roku). Widać więc, że to narzędzie adaptacyjne jest kosztowne, zwłaszcza w Polsce, mając na uwadze stosunek ceny do średnich zarobków. Dodatkowo należy mieć na uwadze rosnące ceny energii elektrycznej.

Klimatyzator pozostaje symbolem statusu, obiektem materialnym symbolizującym nowoczesność i postęp. Agenci nieruchomości sugerują nawet, że zainstalowanie klimatyzacji w mieszkaniu mogłoby zwiększyć jego wartość. Klimatyzatory stają się także rozwiązaniem standardowym, zapewniającym komfort cieplny w nowopowstających budynkach, szczególnie tych przedstawianych jako luksusowe. Są instalowane w publicznych i prywatnych biurach, by zoptymalizować wydajność pracownic i pracowników.

Zadając pytanie: „projektowanie, ale dla kogo?”, w przypadku klimatyzacji instalowanej w przestrzeniach wspólnych, takich jak biura, biblioteki czy transport publiczny, warto zwrócić uwagę na interesującą kwestię określenia granic naszego komfortu cieplnego: kto określa „neutralną” czy „preferowaną” temperaturę otoczenia? Badania pokazują, że różnice w doświadczeniu i definiowaniu komfortu cieplnego są zależne od płci – kobiety preferują wyższe temperatury niż mężczyźni  ^18  18   Zob. także: S. Karjalainen, Thermal comfort and gender: a literature review. „Indoor Air: International Journal of Indoor Environment and Health”, nr 22 (2)/2012, s. 96–109.  ↩︎. Percepcja temperatury zmienia się również wraz z wiekiem, w związku z fizjologicznymi zmianami w organizmie. Tym samym osoby powyżej 60 roku życia zazwyczaj wolą cieplejsze otoczenie w porównaniu do przedstawicieli/-ek młodszych pokoleń  ^19  19   A. Kumar Mishra, M. Ramgopal, Field Studies on Human Thermal Comfort — An Overview, „Building and Environment”, nr 64/2013, s. 98.  ↩︎.
Różnica temperatury, np. pomiędzy upałem na zewnątrz a zimnem wewnątrz, może być postrzegana jako nieprzyjemna, a nawet niebezpieczna dla zdrowia. Starsze osoby często martwią się, że się przeziębią, za wszelką cenę unikają więc nękających ich przeciągów  ^20  20   B. Griefahn, C. Künemund, The effects of gender, age, and fatigue on susceptibility to draft discomfort, „Journal of Thermal Biology”, nr 26 (4–5)/2001, s. 395–400.  ↩︎. Mimo tych różnic w doświadczaniu komfortu cieplnego, temperatury w przestrzeniach wspólnych, z transportem publicznym włącznie, są zwykle dostosowywane do preferencji młodych mężczyzn.

Klimatyzatory wpływają na nasze ciała nie tylko poprzez zmianę temperatury powietrza, ale też poprzez generowany przez nie hałas, który może się nasilać na poziomie miasta, wpływając na nasze zdrowie i samopoczucie. Co więcej, klimatyzatory mogą również wpływać na indywidualne i społeczne zdolności radzenia sobie z upałem. Istnieją dowody na to, że nasze ciała do pewnego stopnia potrafią dostosować się do zmieniających się temperatur – komfort cieplny zmienia się w zależności od pory roku  ^21  21   Mishra i in, op. cit., s. 98; R. Forgiarini Rupp, N. Giraldo Vásquez, R. Lamberts, A Review of Human Thermal Comfort in the Built Environment, „Energy and Buildings” nr 105/2015, s. 178–205.  ↩︎. Nadmierne użycie klimatyzacji nie pozwala ciału rozwijać tej umiejętności – zakres temperatur postrzeganych jako neutralne jest węższy w klimatyzowanych pomieszczeniach niż w tych wietrzonych w sposób naturalny  ^22  22   Mishra i in., op. cit., s. 98.  ↩︎. Ponadto instalowanie klimatyzacji może kolidować z innymi lokalnymi sposobami radzenia sobie z upałem. Na przykład w Hiszpanii osoby starsze często szukały ochłody wychodząc wieczorami na dziedziniec czy do ogrodu. Teraz staje się to niemożliwe, gdyż klimatyzatory nagrzewają powietrze i przestrzenie na zewnątrz budynków, w tym dziedzińce.
Wreszcie przykład klimatyzacji pokazuje, jak projektowanie przystosowane do zmian klimatu może nie tylko odzwierciedlać, ale też nasilać nierówności społeczne i środowiskowe. Badania pokazują, że osoby znajdujące się w trudniejszej sytuacji socjoekonomicznej zazwyczaj żyją w cieplejszych dzielnicach, zlokalizowanych bliżej epicentrów miejskich wysp ciepła, w których jest mniej zieleni i mniej odnowionych budynków – w konsekwencji osoby te są bardziej narażone na stres cieplny  ^23  23   S. L. Harlan, A. J. Brazel, L. Prashad, W. L. Stefanov, L. Larsen, Neighborhood Microclimates and Vulnerability to Heat Stress, „Social Science & Medicine”, nr 63 (11)/ 2006, s. 2847–63.  ↩︎. Jednocześnie jest mało prawdopodobne, by te osoby stać było na zakup klimatyzatora. Z kolei zamożniejsze osoby pracujące w biurach żyją w bańkach przyjemnych temperatur – nie mając kontaktu z upałem, są tym samym wyalienowane z doświadczenia upału i tego przejawu zmiany klimatu.

Klimatyzatory najczęściej są zasilane energią elektryczną wytwarzaną z paliw kopalnych. Badanie przeprowadzone w Madrycie w 2010 roku pokazuje, że używanie klimatyzacji może być odpowiedzialne nawet za 33% całkowitego szczytowego zużycia energii w okresie letnim  ^24  24   M. Izquierdo, A. Moreno-Rodríguez, A. González-Gil, N. García-Hernando, Air Conditioning in the Region of Madrid, Spain: An Approach to Electricity Consumption, Economics and CO2 Emissions, „Energy”, nr 36 (3)/2011, s. 1630–1639.  ↩︎. Zgodnie z tymi badaniami, pojedyncze gospodarstwo domowe może przyczyniać się do ocieplenia klimatu emitując nawet do 572 000 ton CO₂ na sezon. Dla porównania, według Kalkulatora śladu węglowego ICAO, jeden przelot samolotem pasażerskim z Warszawy do Madrytu odpowiadałby za emisję rzędu 9,28 ton CO_2.

Nasz obecny system społeczno-ekonomiczny oraz oparte na nim projekty i infrastruktura mogły powstać, ponieważ natura i jej zasoby były dotąd wartościowane jako tanie i takimi czynione  ^25  25   R. Patel, J. W. Moore, A history of the world in seven cheap things: A guide to capitalism, nature, and the future of the planet, University of California Press, Oakland 2017.  ↩︎. Tanie paliwa to tania elektryczność – i (relatywnie) tania klimatyzacja. Aby skutecznie zaprojektować adaptację do zmian klimatu możliwe, że musimy przeprojektować cały system społeczny i ekonomiczny. To odnosi się zarówno do stosowanych materiałów, jak i społecznych i środowiskowych konsekwencji poszczególnych projektów. Nie da się zaprojektować inteligentnych miast – ogłaszanych często jako miejskie półśrodki w walce o przetrwanie zmiany klimatu – w sposób etyczny, bez rozpatrzenia np. problemów związanych z wydobyciem koltanu  ^26  26   J. W. Mantz, Improvisational economies: Coltan production in the eastern Congo, „Social Anthropology”, nr 16 (1)/2008, s. 34–50.  ↩︎.
Wracając do różnych rodzajów spojrzenia na adaptację, które przytoczyliśmy powyżej, możemy dążyć do modelu „przystosowawczego”, zachowując zarówno wzrost gospodarczy, jak i zużycie energii oraz ten sam, niezmienny stosunek wobec zasobów i natury: to by oznaczało „klimatyzatory dla wszystkich” albo przynajmniej dla tych, których na nie stać. Bardziej „reformatorska” perspektywa skupiałaby się na ograniczeniu tradycyjnie pojmowanego wzrostu na rzecz zielonego wzrostu i inwestowania w odnawialne źródła energii, co oznaczałoby m.in., że klimatyzatory nie napędzałyby zmian klimatu w dotychczasowym stopniu. Z kolei podejście „transformacyjne” oznaczałoby zmianę systemów energetycznych oraz zmianę stosunku wobec zasobów i natury, unikanie stosowania klimatyzacji poprzez rozwiązania architektoniczne i inne środki, głębokie interwencje w strukturę i funkcjonowanie miast, a także dewzrost.

Takie wybory, na różnych poziomach – polityki, urbanistyki, przemysłu czy projektowania wnętrz – to wybory projektowe zależne od siebie nawzajem. W ostatecznym rozrachunku klimatyzacja będzie działać inaczej i dostarczać innych afordancji, jeśli energia elektryczna będzie wciąż tania i ogólnodostępna, a inaczej stając się rozwiązaniem droższym i stosowanym nieregularnie w przypadku większych fal upałów.

Podsumowanie: Projektowanie zgodnie z lokalną wiedzą i doświadczeniami

Napisaliśmy ten artykuł we wczesnej fazie naszego projektu. Od tego czasu, nasze badania pokazały, że starsze osoby wykorzystują wiele innowacyjnych i kreatywnych sposobów adaptacji do upałów w mieście, jednocześnie czerpiąc z międzypokoleniowej wiedzy i doświadczeń. Często nawet nie zdają sobie sprawy, że niezamierzenie zaprojektowali sposoby adaptacji do zmian klimatu.

Aspekty sprawiedliwości społecznej i środowiskowej oraz społecznej wrażliwości i nierówności powinny być wzięte pod uwagę przy projektowaniu do i dla zmiany klimatu. Kiedy słyszymy dyskusje na temat ludzkiej „zdolności absorpcyjnej”, element ludzki, czyli to, z jakim ryzykiem dana osoba jest w stanie sobie poradzić, pozostaje abstrakcyjną częścią debaty. Jednak gdy próbujemy zrozumieć, w jaki sposób zagrożenie takie jak fala upałów ewoluuje i przekształca się społecznie, trudno nie mówić o lokalnych warunkach i związanych z nimi usytuowanych rozwiązaniach adaptacyjnych. Radzenie sobie odnosi się nie tylko do poziomu narażenia na ryzyko, jakie jesteśmy w stanie znieść, lecz także do decyzji, które podejmujemy, i kreatywnych rozwiązań, które znajdujemy, aby zachować dobrostan mimo zagrożenia. Ekstremalnie upalne i suche madryckie lato doprowadziło do wytworzenia długotrwałych mechanizmów obronnych utrwalanych przez kolejne pokolenia. Należą do nich np. zostawanie w ciągu dnia w mieszkaniu przy zamkniętych okiennicach i otwieranie ich dopiero wieczorem albo uciekanie z miasta w celu udania się nad morze, w góry albo na wieś. Te strategie pojawiają się nie jako rozwiązanie problemu, lecz jako skutek istnienia samego zagrożenia, jako pewnego rodzaju kulturowe przygotowanie na potencjalną ekspozycję na czynniki ryzyka. Z kolei w Warszawie upał i fale gorąca są stosunkowo nowym zjawiskiem i nie wydaje się, byśmy byli do niego przygotowani – ani na poziomie indywidualnym, ani społecznym. Tak naprawdę miejska infrastruktura jeszcze pogarsza problem  ^27  27   J. Mencwel, Betonoza. Jak się niszczy polskie miasta, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2020.  ↩︎. Być może więc moglibyśmy się nauczyć czegoś od mieszkanek i mieszkańców Madrytu i innych miejsc, które mają dłuższą historię i kulturę radzenia sobie z upałami.

Badacze i badaczki zmiany klimatu kładą coraz większy nacisk na tzw. tradycyjną wiedzę ekologiczną (TEK – traditional ecological knowledge) dotyczącą zmiany klimatu  ^28  28   Zob. także: F. Berkes, J. Colding, C. Folke, Rediscovery of traditional ecological knowledge as adaptive management, „Ecological Applications”, nr 10/2000, s. 1251–1262, doi.org/10.1890/1051-0761(2000)010[1251:ROTEKA]2.0.CO;2, dostęp: 23 czerwca 2022; E. A. Olson, Anthropology and Traditional Ecological Knowledge: A Summary of Quantitative Approaches to Traditional Knowledge, Market Participation, and Conservation, „Culture, Agriculture, Food and Environment”, nr 35/2013, s. 140–151.  ↩︎. Zazwyczaj dotyczy ona odosobnionych społeczności zamieszkujących kraje tzw. globalnego Południa. Tymczasem jednak mieszkańcy wielu europejskich wspólnot, zwłaszcza zaś osoby starsze, mogą mieć równie cenne spostrzeżenia na temat tego, jak radzić sobie ze zmieniającymi się zjawiskami pogodowymi, które wynikają z antropogenicznej zmiany klimatycznej. Nasz projekt bazuje bezpośrednio na ludzkich doświadczeniach z danym zagrożeniem – w tym przypadku upałem. A także na kulturowych strategiach adaptacyjnych, które są wykorzystywane do modyfikowania istniejących i planowanych polityk i projektów na wielu poziomach – od pojedynczych obiektów takich jak wiatrak czy klimatyzacja, poprzez sieci ulic i całe miasta, po strategie ogólnokrajowe. Analizujemy również sposób, w jaki te strategie polityczne i projektowe przyczyniają się do wykluczenia grup, które mogą być najbardziej zagrożone, czyli seniorów. Aby tego uniknąć, według nas należy przy projektowaniu dla/wobec zmiany klimatu wziąć pod uwagę posiadaną przez te osoby wiedzę i ich doświadczenia, ich własne praktyki i historie życiowe.

Artykuł dostępny jest na licencji Creative Commons CC BY-NC-ND 4.0

Bibliografia

Bassett, J., Fogelman, C., Déjà vu or something new? The adaptation concept in the climate change literature, „Geoforum”, nr 48/2013, s. 42–53.

Basu, R., High ambient temperature and mortality: a review of epidemiologic studies from 2001 to 2008,„Environmental Health”, nr 8/2009, s. 40.

Berkes, F., Colding, J., Folke, C., Rediscovery of traditional ecological knowledge as adaptive management, „Ecological Applications”, nr 10/2000, s. 1251–1262, doi.org/10.1890/1051-0761(2000)010[1251:ROTEKA]2.0.CO;2, dostęp: 23 czerwca 2022.

Bornstein, D., Observations of the urban heat island effect in New York City, „Journal of Applied Meteorology and Climatology”, nr 7(4)/1968, s. 575–582.

Burton, R., Kates, W., White, G.F., The Environment as Hazard, Oxford University Press, New York 1978.

Chwałczyk, F., Around the Anthropocene in Eighty Names–Considering the Urbanocene Proposition, „Sustainability”, nr 12(11)/2020.

Anthropology and Climate Change. From Encounters to Actions, red. S. Crate, M. Nuttall, Left Coast Press, Walnut Creek 2009.

Ebi, L., Hasegawa, T., Hayes, K., Monaghan, A., Paz, S., Berry, P., Health risks of warming of 1.5°C, 2°C, and higher, above pre-industrial temperatures, „Environmental Research Letters”, nr 13(6)/2018.

Forgiarini Rupp, R., Giraldo Vásquez, N., Lamberts, R., A Review of Human Thermal Comfort in the Built Environment, „Energy and Buildings” nr 105/2015, s. 178–205.

Griefahn, B., Künemund, C., The effects of gender, age, and fatigue on susceptibility to draft discomfort,„Journal of Thermal Biology”, nr 26 (4–5)/2001, s. 395–400.

Haraway, D., Situated Knowledges: The Science Question in Feminism and the Privilege of Partial Perspective, „Feminist Studies”, nr 14(3)/1988, s. 575–599.

Harlan, L., Brazel, A. J., Prashad, L., Stefanov, W. L., Larsen, L., Neighborhood Microclimates and Vulnerability to Heat Stress, „Social Science & Medicine”, nr 63 (11)/ 2006, s. 2847–63.

Izquierdo, M., Moreno-Rodríguez, A., González-Gil, N., García-Hernando, N., Air Conditioning in the Region of Madrid, Spain: An Approach to Electricity Consumption, Economics and CO2 Emissions, „Energy”, nr36 (3)/2011, s. 1630–1639.

International Energy Agency, The Future of Cooling. Opportunities for energy-efficient air conditioning, „OECD/IEA”, nr 92/2018.

Karjalainen, S., Thermal comfort and gender: a literature review, „Indoor Air: International Journal of Indoor Environment and Health”, nr 22(2)/ 2012, s. 96-109.

Klinenberg, E., Heat wave: A social autopsy of disaster in Chicago, University of Chicago Press, Chicago 2002.

Mishra, A.K., Ramgopal, M., Field Studies on Human Thermal Comfort — An Overview, „Building and Environment”, nr 64/2013, s. 98.

Lundgren, K., Kjellstrom, T., Challenges from Climate Change and Air Conditioning Use in Urban Areas, „Sustainability”, nr 5/2013, s. 3116–3128.

Lundgren-Kownacki, K., Dalholm Hornyanszky, E., Chu, T. A., Alkan Olsson, J., Becker, P., Challenges of using air conditioning in an increasingly hot climate, „International Journal of Biometeorology”, nr 62/2018, s. 401–412.

Maier, R., Fadel, G. M., Affordance based design: a relational theory for design, „Research in Engineering Design”, nr 20(1)/2009, s. 13–27.

Mantz, W., Improvisational economies: Coltan production in the eastern Congo, „Social Anthropology”, nr 16 (1)/2008, s. 34–50.

Mencwel, J., Betonoza. Jak się niszczy polskie miasta, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2020.

Olson, A., Anthropology and Traditional Ecological Knowledge: A Summary of Quantitative Approaches to Traditional Knowledge, Market Participation, and Conservation, „Culture, Agriculture, Food and Environment”, nr 35/2013, s. 140–151.

Patel, R., Moore, J. W., A history of the world in seven cheap things: A guide to capitalism, nature, and the future of the planet, University of California Press, Oakland 2017.

Sanz Fernández, A., Gómez Muños, G., Sánchez-Guevara Sánchez, C., Núñez Peiró, M., Estudio tecnico sobre pobreza energetica en la ciudad de Madrid, Madrid 2016, https://www.madrid.es/UnidadesDescentralizadas/Consumo/NuevaWeb/pobreza%20energética/Estudio%20Pobreza%20energética%204%20febrero%202017.pdf, dostęp: 23 czerwca 2022.

Statistics Poland, Energy consumption in households in 2018, Warsaw 2019,https://stat.gov.pl/en/topics/environment-energy/energy/energy-consumption-in-households-in-2018,2,5.html, dostęp: 23 czerwca 2022.

Vaughn, E., Disappearing mangroves: The Epistemic Politics of Climate Adaptation in Guyana, „Cultural Anthropology”, nr 32/2017, s. 242–268.