Ursula von der Leyen, Przewodnicząca Komisji Europejskiej, w nagraniu odtworzonym 22 kwietnia 2021 roku na otwarciu konferencji prezentującej inicjatywę Nowego Europejskiego Bauhausu (NEB), wskazała na następujące, czerpane z pierwowzoru inspiracje: próba odpowiedzi na zmiany wywołane industrializacją poprzez projektowanie przedmiotów funkcjonalnych, dostępnych finansowo oraz pięknych, wykorzystanie nowych materiałów, interdyscyplinarność   ^1  1   Wystąpienie Przewodniczącej Komisji Europejskiej Ursuli von der Leyen na otwarciu Konferencji o Nowym Europejskim Bauhausie: europa.eu/new-european-bauhaus/co-design/conference_en (dostęp 28.03.2023).  ↩︎. Triadę towarzyszącą nowej inicjatywie (beautiful, sustainable, together – „piękne”, „zrównoważone”, „razem”) można więc odczytywać jako wariację na temat tak przedstawionej charakterystyki osiągnięć przedwojennego modernizmu w kontekście rozwoju nowoczesnej kultury metropolitalnej.

NEB nie jest, przynajmniej na razie, szkołą projektowania czy instytutem badań nad wzornictwem, ale otwartym konkursem i szeroko zakrojoną inicjatywą mającą promować zmianę podejścia w projektowaniu   ^2  2   Strona internetowa dotycząca Nowego Europejskiego Bauhausu: new-european-bauhaus.europa.eu/index_en (dostęp 28.03.2023).  ↩︎. Zapowiedziany pod koniec 2020 roku   ^3  3   Wystąpienie Przewodniczącej Komisji Europejskiej Ursuli von der Leyen dotyczące stanu Unii z 16.09.2020, transkrypcja: state-of-the-union.ec.europa.eu/state-union-2020_en (dostęp 28.03.2023).  ↩︎, przy czym pierwsze założenia programowe zostały opublikowane na początku 2021 roku   ^4  4   Informacja prasowa „Nowy europejski Bauhaus: Komisja rozpoczyna fazę projektową”, 18.01.2021: ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/pl/ip_21_111 (dostęp 28.03.2023).  ↩︎, jest jednym z elementów Europejskiego Zielonego Ładu (EZŁ) – unijnej strategii transformacji gospodarki zmierzającej do neutralności klimatycznej, zmniejszenia negatywnego odziaływania na środowisko naturalne oraz poprawy sytuacji ekosystemów   ^5  5   Strona internetowa dotycząca Europejskiego Zielonego Ładu: commission.europa.eu/strategy-and-policy/priorities-2019-2024/european-green-deal_pl (dostęp 28.03.2023).  ↩︎. EZŁ jest odpowiedzią Unii Europejskiej na katastrofę klimatyczną i jest narzędziem do realizacji celów klimatycznego porozumienia paryskiego   ^6  6   Informacja o Porozumieniu paryskim wraz z treścią dokumentu po angielsku: unfccc.int/process-and-meetings/the-paris-agreement (dostęp 28.03.2023).  ↩︎, czego wyrazem jest Europejskie prawo o klimacie, zakładające redukcję emisji gazów cieplarnianych o 55% w odniesieniu do poziomu z 1991 roku do 2030 roku oraz dojście do zeroemisyjności w 2050. Zarazem wiele regulacji opracowywanych w ramach EZŁ ma służyć realizacji Agendy na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2030 ONZ, określającej cele zrównoważonego rozwoju gospodarki po to, by jak największa część globalnej populacji mogła czerpać korzyści z rozwoju cywilizacyjnego   ^7  7   Informacje o Agendzie na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2030 i szczegółowe cele dostępne po angielsku: sdgs.un.org/2030agenda(dostęp 28.03.2023).  ↩︎, stąd obok kwestii środowiskowych część nowej legislacji unijnej uwzględnia także kwestie społeczne.

Przywołana na początku triada, charakteryzująca NEB, w sposób lapidarny łączy zagadnienia zrównoważonej gospodarki z postawami prowspólnotowymi. W założeniach programowych   ^8  8   Założenia programowe oraz informacja objaśniająca po angielsku: new-european-bauhaus.europa.eu/about/about-initiative_en (dostęp 28.03.2023).  ↩︎ obok hasła „inkluzywności” pojawiają się odniesienia do „dostępności”, zarówno w ujęciu ekonomicznym, jak i ergonomicznym, postulujące uwzględnienie potrzeb starzejącego się społeczeństwa oraz osób z niepełnosprawnościami lub z alternatywną motoryką i sensoryką. W tym kontekście „piękno” przestaje być kategorią oznaczającą jedynie przyjemność estetyczną, ale – wzorem starożytnych myślicieli – nabiera znaczenia etycznego, być może zapowiadając spotęgowanie procesów zmiany kanonów i otwarcia się na nową estetykę, w której wartości będą wynikały z uwzględnienia zagadnień społecznych i środowiskowych.

Pierwsza obietnica

Odwołanie do legendarnej szkoły nie wynika, jak mogłoby się wydawać, z hucznie obchodzonego stulecia powstania placówki. Inspiracji nie należy również tłumaczyć pochodzeniem przewodniczącej KE, jak próbują to robić niektórzy. Trudno upatrywać w tym międzynarodowym skupisku twórczym manifestacji treści narodowościowych. Wydaje się raczej, że łączenie talentów z różnych stron Europy i świata, a także późniejsze globalne oddziaływanie   ^9  9   W kontekście stulecia szkoły prowadzony były projekt badawczy o globalnych oddziaływaniach Bauhausu. Artykuły związane z projektem zostały zebrane na stronie: www.bauhaus-imaginista.org (dostęp 28.03.2023). Projektowi towarzyszyły wystawy, m.in. „bauhaus imaginista”, Haus der Kulturen der Welt, Berlin (15.03–10.06.2019) oraz publikacja Bauhaus Imaginista. A School in the World, red. M. von Osten, G. Watson, Thames & Hudson, London 2019.  ↩︎ może stanowić internacjonalny podtekst unijnej inicjatywy.

Bauhaus – tworzony w czasach kryzysu gospodarczego będącego skutkiem I wojny światowej i zobowiązań nałożonych traktatami pokojowymi, powszechnych niedoborów i konstytuowania się nowego podmiotu politycznego – obiecywał wprowadzenie do codziennego życia rozwiązań adekwatnych dla masowego społeczeństwa doby industrialnej. Najsilniej akcentując polityczną misję placówki za czasów swojego dyrektorowania, Hannes Meyer pisał: „ostatecznym celem wszystkich działań bauhausu (sic!) jest połączenie wszystkich sił życiowych, by nadać społeczeństwu harmonijną strukturę”   ^10  10   H. Meyer Bauhaus und Gesellschaft, „Bauhaus”, nr 1, 1929, s. 2, za reprintem bauhaus journal 1926–1931. facsimile edition. With commentary and English translation, Lars Müller Publishers, 2019, Zürich, s. 64.  ↩︎. Obiecując zwiększenie dostępności produktów wytwarzanych na skalę przemysłową, dostarczył jednakże przede wszystkim luksusowe obiekty wykonywane rzemieślniczo   ^11  11   R. Schuldenfrei The Irreproducibility of the Bauhaus Object, w: J. Saletnik, R. Schuldenfrei, (red.), Bauhaus Construct. Fashioning Identity, Discourse and Modernism, Routledge, New York, 2009, s. 37–60. (tłum. własne).  ↩︎. Najbliższe ideałom były chyba realizacje mieszkaniowe w Dessau, gdzie dzięki metodzie prefabrykacji próbowano wcielać w życie modernistyczne ideały poprawy warunków bytowych mieszkańców miast.

Druga obietnica

Niezależnie od intencji unijnych polityczek i polityków nie można uwolnić się od jeszcze jednej referencji, która przychodzi na myśl. Samo określenie „Nowy Bauhaus” ma swój desygnat w historii sztuki i odnosi się do instytucji, którą po emigracji do Stanów Zjednoczonych próbował stworzyć László Moholy-Nagy   ^12  12   A. Rejniak-Majewska, Bauhaus w Chicago. Międzynarodowy modernizm i amerykańskie strategie przekładu, w: T. Majewski, A. Rejniak-Majewska, W. Marzec, (red), Migracje modernizmu. Nowoczesność i uchodźcy, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa, Łódzkie Stowarzyszenie Inicjatyw Miejskich „Topografie”, Łódź, 2014, s. 289-317.  ↩︎. Jak inne z wielu postaci związanych z Bauhausem, po triumfie nazizmu w Niemczech i zamknięciu szkoły próbował ułożyć sobie życie za oceanem. Ale NEB kojarzy się raczej z inną instytucją, w której powstanie zaangażowani byli zarówno wychowanek Bauhausu, Max Bill, jak i Amerykanie, mianowicie Hochschule für Gestaltung Ulm (Szkoła Wzornictwa w Ulm). Placówka powstała w ramach gospodarczego programu pomocowego i promowania demokracji w zachodnich strefach okupacyjnych w kontekście zimnej wojny a zarazem miała być pomnikiem postaw antynazistowskich   ^13  13   Genezę szkoły Ulm jako pomnika dla rodzeństwa Scholl, działających w antynazistowskim ugrupowaniu Biała Róża, oraz kontekst amerykańskich inicjatyw w czasie okupacji omawia René Spitz w: R. Spitz, HfG Ulm. The view behind the foreground. The political history of the Ulm School of Design (1953-1968), Edition Axel Menges, Stuttgart–London, 2002.  ↩︎.

Odwołania do Bauhausu w historii Ulm były częste, ale rodzaj powinowactwa najtrafniej wskazał Tomás Maldonado, jeden z dyrektorów szkoły, wyjaśniając, że Bauhaus próbował „otworzyć humanistyczną perspektywę cywilizacji technicznej, tj. postrzegać ludzkie środowisko jako «konkretne pole działalności projektowej»”   ^14  14   T. Maldonado, Ist das Bauhaus aktuell/Is the Bauhaus Relevant Today?, „Ulm. Journal of the Hochschule für Gestaltung”, nr 8/9, 1963, s. 6. (tłum. własne).  ↩︎. Szkoła w Ulm, poprzez silne skojarzenia z korporacjami nowoczesnego przemysłu powojennego (Braun i elektronika użytkowa, Lufthansa i nowoczesny transport pasażerski), wydawała się dobrze wpisywać w zimnowojenny porządek gospodarczy, promujący indywidualną konsumpcję oraz wzrost znaczenia kadry menadżerskiej i technicznej w strukturach zatrudnienia. Dodatkowo uwzględnienie zagadnień z zakresu teorii informacji, cybernetyki, teorii gier i teorii systemów wzmacniało połączenie współczesnej technologii i nowoczesnego (ponadczasowego?) wzornictwa jako neutralnego politycznie i oddalonego od zimnowojennych napięć, mimo politycznych deklaracji niektórych wykładowców   ^15  15   P. Betts, The Authority of Everyday Objects. A Cultural History of West German Industrial Design, University of California Press, Berkeley– Los Angeles, 2004, s. 139–177.  ↩︎. Zderzenie z polityką, realiami finansowymi oraz – poniekąd paradoksalnie – nienadążanie za zmianami technologicznymi przyczyniły się do końca szkoły, której plany wykształcenia „demokratycznych elit” nie miały szansy na pełną realizację.

Polityczny związek HfG Ulm i NEB jest szczególnie widoczny w kontekście pandemii oraz NextGenerationEU – pocovidowego planu obudowy gospodarki UE. Nie chodzi tu jednak o polityczność rozumianą w kontekście dyskusji o „pieniądzach za praworządność”   ^16  16   Uruchomienie środków w ramach funduszu odbudowy uzależnione zostało od realizacji zdefiniowanych reform, które w przypadku Polski i Węgier dotyczyły m.in. wzmocnienia rządów prawa.  ↩︎ czy grze nakierowanej na krótkotrwałe korzyści polityczne. Porównanie sytuacji z lat 50. z obecną nie tylko wynika z częstego porównywania unijnego planu inwestycyjnego z planem Marshalla. Program amerykański nie tylko wspomógł odbudowę ze zniszczeń powojennych, ale też stworzył podwaliny pod wspólny obszar gospodarczy i przyszłą integrację europejską. Dodatkowo uspokajał nastroje społeczne, a poprzez zwiększenie zatrudnienia i dostępności dóbr konsumpcyjnych (oraz działalność CIA) osłabiał wpływy komunistyczne   ^17  17   O politycznej historii Planu Marshalla pisze Ben Steil w: B. Steil, Plan Marshalla. Postawić świat na nogi, Wydawnictwo Literackie, Warszawa, 2020. Książka zawiera też omówienie ekonomicznego znaczenia planu Marshalla dla gospodarek europejskich.  ↩︎. Niektórzy krytycy wskazują, że demokracja oraz prawa i wolności obywatelskie zostały pomylone z konsumpcjonizmem i prawem wyboru spośród szerokiego asortymentu dóbr (produktów).

Trzecia obietnica

NEB oficjalnie został wskazany jako część „fali renowacji”   ^18  18   Informacja o fali renowacji po angielsku: energy.ec.europa.eu/topics/energy-efficiency/energy-efficient-buildings/renovation-wave_en (dostęp 28.03.2023).  ↩︎, programu inwestycyjnego, który ma doprowadzić do zmniejszenia emisyjności gazów cieplarnianych w budownictwie   ^19  19   Budynki odpowiadają za 40% unijnej konsumpcji energii i za 36% emisji gazów cieplarnianych z energii. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. Fala renowacji na potrzeby Europy – ekologizacja budynków, tworzenie miejsc pracy, poprawa jakości życia, 14.10.2020. eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=CELEX:52020DC0662&from=EN (dostęp 28.03.2023).  ↩︎. Jednakże mimo że w kontekście fali renowacji mówi się o sprawiedliwej transformacji i walce z ubóstwem energetycznym, trudno w założeniach odnaleźć podstawy tych wszystkich oczekiwań wobec NEB, które widnieją w deklaracjach programowych. Wydaje się, że architektura, podobnie jak w pierwszym Bauhausie, stała się jedynie pretekstem do zaprojektowania świata na nowo. NEB jest wyrazem świadomości, że katastrofa klimatyczna wymaga zmiany nie tylko modelu gospodarczego, ale także naszych przyzwyczajeń.

W tych nadziejach można wyraźnie usłyszeć echo modernistycznego przekonania o możliwości kształtowania postaw i charakteru poprzez odpowiednie ukształtowanie otoczenia. Odezwa do wszelkiej maści projektantek i projektantów sugeruje, że całe nasze życie i działalność trzeba wymyśleć na nowo, bo zmiany jakie nadchodzą, porównywalne są skalą (choć oczywiście będą znacznie potężniejsze) z powstaniem nowoczesnej kultury miejskiej na przełomie XIX i XX w. Pojawiają się też skojarzenia z kataklizmem II wojny światowej i perspektywą nuklearnej zagłady w zimnowojennym, dwubiegunowym układzie sił. Dlatego też otwarty charakter NEB, zachęcanie do lokalnych eksperymentów i dzielenia się ich wynikami, niedookreślone ramy mają dać jak najszerszy przegląd nowych rozwiązań i postaw, którymi można by wspomóc i przyspieszyć pożądane zmiany.

W przeciwieństwie do Planu Marshalla wydaje się, że NEB ma mniej określony cel polityczny albo ma ich zbyt wiele. Sama formuła, jaką wykorzystano, czyli wezwanie do otwartego dzielenia się pomysłami, podobnie jak w przypadku konferencji The Future of Europe   ^20  20   Informacja o inicjatywie Konferencja w sprawie przyszłości Europy dostępna na futureu.europa.eu/pl/ (dostęp 30.07.2021).  ↩︎, sprawia wrażenie odpowiedzi na głosy o deficycie demokracji w modelu politycznym Unii Europejskiej. Model zwany współprojektowaniem, przypominający działania partycypacyjne, umożliwia uczestniczenie wszystkim chętnym, czy to poprzez zgłoszenie pomysłu lub projektu, czy też poprzez głosowanie. W ramach konferencji inaugurującej inicjatywę komisarki Mariya Gabriel i Elisa Ferreira wskazywały na konieczność zaangażowania się jednostek samorządu terytorialnego w eksperymentowanie i wymyślanie nowych rozwiązań, co może być połączone z bezpośrednim dostępem do funduszy unijnych   ^21  21   Nagranie: webcast.ec.europa.eu/conversations-on-the-new-european-bauhaus-21-04-23 (dostęp 28.03.2023).  ↩︎. Takie sugestie można odczytywać w kontekście działań na rzecz osłabiania struktur narodowych i zwiększenia znaczenia politycznego wspólnot lokalnych, co stanowi echo idei Wspólnoty Regionów – czasem uskutecznianej wbrew polityce krajowej. Z kolei sam program odbudowy pocovidowej z jednej strony przypomina amerykański New Deal, wielki program inwestycji publicznych, którym walczono ze skutkami kryzysu finansowego 1929 roku. To ten kryzys był jednym z powodów dojścia nazistów do władzy w Niemczech i zamknięcia Bauhausu. Posługując się tą analogią, można przypuszczać, że finansując pocovidowa odbudowę, UE próbuje zapobiec radykalizacji nastrojów i wzmacniania pozycji prawicowych populistów (m.in. „pieniądze za praworządność”). Z drugiej strony finansowanie tego pomysłu doprowadziło do pierwszego w historii wspólnego zadłużenia się członków Unii Europejskiej poprzez emisję unijnych obligacji, czyli zrealizowano pomysł, który wcześniej odrzucono, kiedy kraje południa Europy walczyły ze skutkami kryzysu finansowego 2008 roku. Ten niepozorny krok oznacza zmianę sposobu działania UE, która do tej pory finansowała się ze składek państw członkowskich – teraz UE będzie musiała wprowadzić nowy instrument, być może wspólną politykę fiskalną   ^22  22   W kontekście EZŁ powtarzają się pomysły wykreowania źródeł środków własnych Unii Europejskiej, np. przychody z CBAM czy ze sprzedaży uprawnień do emisji.  ↩︎, w celu spłaty zobowiązań z obligacji. Tak więc NEB jest jedną z soczewek, w której zbiegają się problemy unijnej polityki i katastrofa klimatyczna.

Projektując ramy

NEB jako oficjalna część fali renowacji z pewnością będzie zapewniał główną warstwę wizualną zielonej transformacji. Przede wszystkim znajdzie wyraz w architekturze, zarówno nowej, jak i starej. 75% istniejących budynków w UE nie spełnia wymogów energooszczędności   ^23  23  Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. Fala renowacji na potrzeby Europy – ekologizacja budynków, tworzenie miejsc pracy, poprawa jakości życia, 14.10.2020, eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=CELEX:52020DC0662&from=EN (dostęp 28.03.2023).  ↩︎. Proponowane regulacje mają doprowadzić do podwojenia tempa modernizacji energetycznej budynków. Dodatkowo Komisja Europejska zaproponowała, by rocznie 3% budynków użyteczności publicznej (szkoły, szpitale, urzędy itd.) podlegało modernizacji   ^24  24  Proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council on energy efficiency, 14.07.2021, eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A52021PC0558 (dostęp 28.03.2023). Z informacji prasowej Komisji Europejskiej wynika, że postulat ten utrzymał się podczas negocjacji legislacyjnych. Informacja prasowa „Europejski Zielony Ład: UE uzgadnia surowsze przepisy mające na celu zwiększenie efektywności energetycznej”, 10.03.2023; ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/pl/IP_23_1581 (dostęp 28.03.2023).  ↩︎. Można oczekiwać, że działania te nie będą sprowadzały się jedynie do prostego zaaplikowania instalacji do wytwarzania energii (np. panele fotowoltaiczne) czy wymiany okien na trzywarstwowe, ale będą też wiązały się z pracami adaptacyjnymi, które wpłyną na wygląd budynku, jak w twórczości Anne Lacaton i Jean-Philippe’a Vassala, laureatów Nagrody Architektonicznej Pritzkera, których Ursula von der Leyen wskazała jako przykład w przywołanym na wstępie przemówieniu na inauguracji NEB.