Z przyjemnością obserwuję rosnące zainteresowanie tematami środowiskowymi w polskich instytucjach kultury. Przeglądając ich ofertę programową, zauważyłam, że zarówno domy kultury, jak i teatry czy muzea mają w programach projekty dotyczące kryzysu klimatycznego, relacji z przyrodą albo krajobrazem. Instytucje oferują nie tylko oglądanie prac artystycznych, lecz także udział w czytankach, warsztatach, spacerach czy też dłuższych projektach partycypacyjnych związanych z tymi tematami. Wiele z tych miejsc realizuje program w tradycyjny sposób, nie zwracając uwagi na zasoby materialne czy relacyjne uruchamiane przy tej okazji. Inne znowu włączają myślenie ekologiczne do swoich działań, chociażby na poziomie projektów.

Kryzys klimatyczny wymaga zdecydowanych ruchów, a jednocześnie jest poważnym wyzwaniem dla wyobraźni i poczucia sprawczości. Informacje na temat sytuacji klimatyczno-społecznej, które Timothy Morton nazywa ekofaktami, mogą paraliżować albo sprawiać, że odsuwamy podjęcie decyzji o zmianie   ^1  1   T. Morton, Being Ecological, Penguin, London 2018.  ↩︎. W kontekście kryzysu klimatycznego często przywołuje się przykład „gotującej się żaby”, który mówi o powolnym przyzwyczajaniu się do nowych, coraz bardziej ekstremalnych warunków.

Ten tekst dotyczy wizji „zielonych instytucji kultury”, które nie tylko opowiadają o kryzysie klimatycznym, ale też inicjują zmianę społeczną. Wykorzystam do tego analizy prowadzone przez kolektyw Kultura dla klimatu, którego jestem członkinią, wspólnie z Ewą Chomicką, Anną Czaban, Aleksandrą Janus, Izą Kaszyńską, Magdaleną Klepczarek, Magdaleną Komornicką, Joanną Nuckowską oraz Marią Wilską. Kolektyw powstał z potrzeby ekologizacji pola kultury na poziomie strukturalnym, a więc przeformułowania sposobu myślenia o organizacji pracy, komunikacji, programie, polityce instytucji, relacjach z osobami partnerskimi oraz publicznością.

Dewzrost i zielone instytucje kultury

Coraz więcej dzieje się w obszarze polityki i społecznego zrozumienia kryzysu klimatycznego. Rośnie świadomość ekologiczna osób, a media poruszają kwestie związane ze środowiskiem, coraz częściej uwzględniając połączenia z kwestiami społecznymi. Na poziomie polityki międzynarodowej wprowadzony został program strategiczny Europejski Zielony Ład (2020), którego celem jest transformacja gospodarcza krajów członkowskich poprzez osiągnięcie neutralności klimatycznej do 2050 roku   ^2  2   A European Green Deal. Striving to be the first climate-neutral continent, https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/european-green-deal_en, dostęp: 16 czerwca 2022.  ↩︎. Ta koncepcja rozwija idee stojące za Celami Zrównoważonego Rozwoju ONZ, które od 2015 roku są promowane przez państwa członkowskie   ^3  3   Cele dotyczą eliminacji ubóstwa we wszystkich jego formach na całym świecie, eliminacji głodu i zadbania o bezpieczeństwo żywnościowe i promocję zrównoważonego rolnictwa, zapewnienie wszystkim ludziom w każdym wieku zdrowego życia, zapewnienie wszystkim ludziom edukacji wysokiej jakości, wzmacniania pozycji kobiet i dziewcząt, zapewnienie ludziom dostępu do wody i warunków sanitarnych, zapewnienie dostępu do źródeł stabilnej, zrównoważonej i nowoczesnej energii po przystępnej cenie, promowanie stabilnego, zrównoważonego i inkluzywnego wzrostu gospodarczego i godnej pracy dla wszystkich ludzi, budowania stabilnej infrastruktury, zrównoważonego uprzemysłowienia i wsparcia dla innowacyjności, zmniejszenia nierówności w krajach i między krajami, uczynienia miast i osiedli ludzkich bezpiecznymi, stabilnymi, zrównoważonymi oraz sprzyjającymi włączeniu społecznemu, zapewnienie wzorców zrównoważonej konsumpcji i produkcji, podjęcie pilnych działań w celu przeciwdziałania zmianom klimatu i ich skutkom, chronienie oceanów, mórz i zasobów morskich oraz wykorzystywanie ich w sposób zrównoważony, chronienie, przywrócenie oraz promowanie zrównoważonego użytkowania ekosystemów lądowych, promowanie pokojowego i inkluzywnego społeczeństwa i zapewnienie wszystkim ludziom dostępu do wymiaru sprawiedliwości oraz wzmocnienie środków wdrażania i globalnego partnerstwa na rzecz zrównoważonego rozwoju.  https://www.un.org.pl, dostęp: 16 czerwca 2022.  ↩︎. Oba dokumenty niosą ze sobą jakąś nadzieję na zmianę. Podkreślają fakt, że sprawy środowiska są ważne dla przeżycia człowieka jako gatunku, ale stanowią także bogactwo samo w sobie. Wiążą zrównoważony rozwój z takimi wartościami jak równość, sprawiedliwość, wolność. Jednocześnie, jak zwraca uwagę Jason Hickel, punkty deklaracji ONZ pozostają ze sobą w sprzeczności. Harmonia z przyrodą i ochrona planety przed degradacją nie są spójne ze wzrostem gospodarczym na poziomie 3% w skali roku. Jak tłumaczy Hickel, ograniczenie zużycia zasobów i emisji CO² nie jest możliwe, o ile nie porzucimy idei rozwoju na rzecz dążenia do umiaru, ograniczenia konsumpcji oraz wspierania działań, które wzmacniają poczucie wspólnotowości   ^4  4   J. Hickel, The contradiction of the sustainable development goals: Growth versus ecology on a finite planet, „Sustainable Development”, 3 kwietnia 2019, https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/sd.1947, dostęp: 16 czerwca 2022.  ↩︎.

Kryzys klimatyczny to przede wszystkim „kryzys nierówności”, w którym nie każdy jest tak samo odpowiedzialny za aktualną sytuację   ^5  5   J. Hickel, Less is more. How degrowth will save the world, Cornerstone, London 2021, s. 55.  ↩︎. Odpowiedź na te wyzwania proponuje ruch dewzrostowy (degrowth)   ^6  6   J. Rok, M. Czepkiewicz, P. Morawski, R. Skrzypczyński, W. Parfianowicz, Jak rozmawiać o dezwroście i postwzroście?, „Czas Kultury”, https://czaskultury.pl/czytanki/jak-rozmawiac-o-dewzroscie-i-postwzroscie/, dostęp: 16 czerwca 2022.  ↩︎. Podważa on nie tylko idee postępu rozumianego jako wzrost i akumulacja, lecz także własności jako sposobu zarządzania zasobami. W ruchu dewzrostowym istotna jest kategoria dobrostanu, która wiąże się także z przedefiniowaniem roli pracy w systemie społecznym. Zmiana systemowa zakłada promowanie praktyk prorównościowych, co łączy się postulatami obecnymi w myśleniu intersekcjonalnym. Dewzrost i intersekcjonalność to dwie perspektywy, z których można patrzeć na problemy społeczne i ekologiczne jako nakładające się na siebie formy opresji pochodzące z różnych źródeł   ^7  7   A. Sisson Runyan, Co to jest intersekcjonalność i dlaczego jest taka ważna?, „Poradnik Sojuszniczy”, nr 1/2020, http://poradniksojuszniczy.pl/2020/11/intersekcjonalnosc/, dostęp: 16 czerwca 2022.  ↩︎.

Koncepcja ekologizacji Kultury dla klimatu czerpie z obu tych pól, proponując holistyczne spojrzenie na pole kultury i instytucje. Istotne są dla nas takie wartości jak umiar, równość i solidarność. Odnosimy się do nich w deklaracji środowiska kultury na rzecz klimatu, która jest pierwszym krokiem do budowania większego ruchu   ^8  8   https://www.kulturadlaklimatu.pl/deklaracja/, dostęp: 16 czerwca 2022.  ↩︎. Zapraszamy do jej podpisywania instytucje gotowe na inicjowanie zmiany społecznej. Mamy świadomość, że ta praca wymaga czasu i odpowiednich przygotowań. Współpracując z instytucjami, jesteśmy uważne na specyfikę ich dotychczasowego działania oraz aktualne możliwości. Pytamy o zasoby materialne, symboliczne i relacyjne i na tej podstawie wspólnie zastanawiamy się, jak mógłby wyglądać proces ekologizacji w tym konkretnym miejscu.

Jesteśmy przekonane, że w polu kultury, szczególnie w kulturze finansowanej ze środków publicznych, jest przestrzeń na eksperyment i bardziej radykalne podejście niż w biznesie. Dewzrost jest u swoich podstaw antykapitalistyczny i antykonsumpcyjny, dlatego zrównoważone działanie w tym obszarze jest silnie ograniczone przez logikę działania globalnych rynków. Dla wielu firm wprowadzenie kategorii umiaru i spowolnienia rozwoju przy utrzymaniu skali działania albo nawet jej zmniejszeniu jest trudnym zadaniem. Ciekawym przykładem są B-Corporations, czyli firmy z certyfikacją B Lab, dotyczącą społecznego i środowiskowego oddziaływania. Podążają one nie tylko za zyskiem finansowym, ale też za innymi ważnymi kryteriami, takimi jak odpowiedzialność wobec osób zatrudnionych i osób klienckich oraz dbałość o środowisko   ^9  9   https://bcorporation.eu, dostęp: 16 czerwca 2022.  ↩︎. Patagonia – jeden z B-Corpów, marka znana osobom lubiącym ubrania podróżnicze, od jakiegoś czasu prowadzi kampanie mające zniechęcać klientów do kupowania nowych ubrań, otwiera też centra naprawy ubrań. Jednocześnie jako coraz większa firma, otwiera nowe sklepy i sprzedaje więcej produktów. Nadal jednak niewielki procent osób klienckich Patagonii decyduje się na naprawę ubrań, a większość wciąż wybiera zakup nowych rzeczy   ^10  10   J. B. MacKinnon, Patagonia’s Anti-growth Strategy, „New Yorker”, 21 maja 2015, https://www.newyorker.com/business/currency/patagonias-anti-growth-strategy, dostęp: 16 czerwca 2022.  ↩︎.

Taki model biznesu może być inspirujący dla koncepcji ekologizacji w polu kultury w kontekście kampanii reklamowych albo konkretnych procedur minimalizujących impakt środowiskowy i społeczny. Jednocześnie zobligowanie do osiągania zysków finansowych sprawia, że wartości obecne w ruchu dewzrostowym i interesekcjonalnym nie mogą być zrealizowane w pełniejszy sposób.

Ścieżki ekologizacji

Przed polską kulturą, która w dużej mierze jest finansowana ze środków publicznych, stoją trochę inne wyzwania. Organizatorzy na poziomie władz samorządowych albo krajowych oczekują promowania określonych wartości, co może wpływać na sposób realizowania procesu ekologizacji. Dla publicznych instytucji istotny jest aspekt finansowy, ale oszczędzanie nie jest jedyną motywacją do przeprowadzania zmian.

Do tej pory nie powstały standardy ekologicznego funkcjonowania w dziedzinie kultury, dlatego przygotowując nasz przewodnik ekologizacji, kierowałyśmy go do osób, które dopiero zaczynają działać w tym obszarze, nie mają wsparcia wewnątrz instytucji lub ze strony organizatorów i potrzebują konkretnych przykładów oraz szczegółowych informacji dotyczących sposobu przeprowadzania zmian. Holistyczne spojrzenie na instytucje wymaga wzięcia pod uwagę wszystkich wymiarów działalności. W przewodniku zajmujemy się takimi obszarami jak: budynek, technologie informacyjno-komunikacyjne, programowanie, komunikacja, polityka instytucji, zielone sąsiedztwo, audyt, przyroda, pracownicy i pracownice, praktyki codzienne, finansowanie, partnerstwa i ekologiczne koalicje, wpływ na środowisko. W każdym z nich opisujemy rozwiązania, które uporządkowane są według skali zaangażowania i możliwości finansowych instytucji. Działanie w każdym obszarze zostało podzielone na trzy kroki. Pierwszy krok to proste pomysły, które można wdrożyć bez większych nakładów finansowych oraz zmian w sposobie działania instytucji. Kolejne kroki wymagają większych nakładów pracy, pieniędzy i gotowości do modyfikacji struktur pracy i relacji. Najwięcej rekomendacji dotyczy działań bezkosztowych albo niskokosztowych, co ma być zachętą do wprowadzania zmian bez uruchamiania dodatkowych środków finansowych.
Założyłyśmy, że część osób, która odwiedza stronę Kultury dla klimatu, przeprowadza już jakieś działania na własną rękę. Ważną dla nich sprawą jest spojrzenie z lotu ptaka na to, co się robi, a także ocena własnych możliwości, czyli analiza aktualnej sytuacji w organizacji. To także zadanie sobie serii pytań: kto, oprócz mnie, jest zainteresowany ekologią? Czy mogę zbudować wewnątrz instytucji jakąś koalicję? Czy zostanę zrozumiana przez osoby zarządzające? Na ile będę mogła się podzielić tym, co wiem, z innymi osobami w instytucji? Nasza publiczność to osoby, które chcą się dowiedzieć tego, jak działają inni oraz gdzie starać się o dofinansowanie na projekty ekologiczne.

Proces ekologizacji, który opisujemy w przewodniku, zaczyna się od rozmów z osobami zatrudnionymi. Celem jest zrozumienie, na ile temat ekologii jest ważny w danym miejscu, czy osoby podejmują już jakieś działania w tym kierunku oraz jak wyobrażają sobie całościową transformację instytucji. Rekomendujemy wdrażanie procesu ekologizacji, którego kształt jest uzgodniony z osobami zatrudnionymi. Zakładamy, że nie wszyscy będą tak samo zaangażowani w zmianę, dlatego sugerujemy budowanie specjalnych zespołów, które mogą pełnić funkcję liderską, inicjować wymianę wiedzy na temat ekologii oraz testować nowe rozwiązania. W niektórych instytucjach nazywane są one na przykład „zielonymi zespołami”. Te dodatkowe struktury wsparcia wzmacniają także indywidualne osoby prowadzące projekty ekologiczne.

Zmiana w stronę ekologizacji najczęściej zaczyna się od sposobu zarządzania zasobami materialnymi. Osoby zatrudnione mogą mieć dużą wiedzę na temat tego, jak działa instytucja.

Chcą lepiej segregować śmieci, zmniejszyć zużycie papieru, energii, wody, recyklingować materiały czy używać ekologicznych środków czystości. Zainteresowanie ekologią może także obejmować komunikację z publicznością. Wtedy uwagą obejmowane są na przykład narzędzia i formaty wykorzystywane w promocji projektów. Zespoły zastanawiają się, czy drukować plakaty do danego projektu, jak w alternatywny sposób dotrzeć do odbiorców, czy potrzebują gadżetów. Refleksja może także dotyczyć współpracy z sąsiadami i sposobu zapraszania do wydarzeń partycypacyjnych. Niektóre instytucje posiadające przestrzenie zielone decydują się na założenie ogrodu albo hodowlę pszczół. Wymienione sposoby działania są widoczne dla publiczności, realizowane w ramach projektów albo wynikają z praktyk codziennych. Dużym wyzwaniem jest to, żeby te często oddolne gesty stały się działaniem ciągłym, a także wpłynęły na całokształt funkcjonowania instytucji.

Niektóre instytucje decydują się na inny krok, którym jest przeprowadzenie audytu. Może to być ważny moment w procesie ekologizacji, ponieważ pozwala szczegółowo opisać aktualną sytuację i możliwości. Audyt polega na weryfikowaniu dokumentacji, która dotyczy obowiązków środowiskowych instytucji, analizie łańcucha dostaw i wpływu na środowisko. Może obejmować także badanie codziennych praktyk osób zatrudnionych, procesów oraz sposobów korzystania z budynku. Dzięki audytowi instytucja może wybrać narzędzia pozwalające na maksymalne wykorzystanie zasobów. Wydaje się, że najtrudniejszym etapem we wdrażaniu audytu są rekomendacje, które pokazują, że bardziej ekologiczne zarządzanie zasobami wymaga zmiany kultury organizacji.

Jak mogłaby wyglądać instytucja kultury w przyszłości?

Zielona instytucja zorganizowana w duchu dewzrostowym i intersekcjonalnym zobowiązuje się do etycznego działania na rzecz społeczeństwa i środowiska. Jej celem jest wspieranie ruchów klimatycznych i zawiązywanie intersekcjonalnych koalicji klimatycznych, dbanie o sprawiedliwość społeczną i lokalną przedsiębiorczość, ograniczenie zużycia zasobów oraz praktykowanie ekonomii współdzielenia   ^11  11   https://www.kulturadlaklimatu.pl/deklaracja/, dostęp: 17 czerwca 2022.  ↩︎. Zielona instytucja przyszłości niekoniecznie ma budynek. Może wykorzystywać do swojej działalności inne miejsca kultury albo nieużywane przestrzenie. Potrzebne do realizowania programu sprzęty wypożycza ze spółdzielni   ^12  12   http://spoldzielniakultury.waw.pl/, dostęp: 17 czerwca 2022.  ↩︎. Jeżeli powstaje nowa siedziba, jest ona zaprojektowana w sposób energooszczędny i maksymalnie wykorzystujący potencjał lokalizacji. Otoczenie instytucji kultury jest traktowane z dużą dbałością. Ważne są relacje z osobami sąsiedzkimi, które zapraszane są do współtworzenia programu albo do innego rodzaju współpracy sojuszniczej. Instytucja dba także o ekosystem przyrodniczy, opiekując się ogrodem deszczowym albo parkiem. Uwzględnia w swoich działaniach osoby pozaludzkie, ułatwiając funkcjonowanie zwierzętom.

Instytucja posiada niehierarchiczną strukturę. Osoby rotacyjnie przyjmują różne role w zespole, wspólnie definiują ich zakres i modyfikują go w razie potrzeby. Instytucja pracuje trzy dni w tygodniu. Osoby zatrudnione organizują swoją pracę według potrzeb i możliwości, w trybie stacjonarnym albo zdalnym. Odpowiedzialność za działanie instytucji jest rozłożona na osoby członkowskie, a wynagrodzenia są jawne oraz równe. Ważną rolę odgrywa budżet solidarnościowy, który stanowi wsparcie w sytuacjach kryzysowych (na przykład związanych ze zdrowiem). Wypłacane z niego pieniądze nie muszą być zwracane. Wynagrodzenie w formie finansowej nie stanowi jedynej korzyści z pracy w instytucji. Osoby zatrudnione świadczą sobie inne usługi w formie wymiany rzeczy, usług i umiejętności   ^13  13   http://kooperacja.wymiennik.org, dostęp: 17 czerwca 2022.  ↩︎. Wspólnie podejmują także decyzje dotyczące budżetu instytucji. Jednym z istotnych celów jest animowanie współpracy z organizacjami społecznymi, które działają dla dobra społecznego. Mogą to być spółdzielnie, które produkują towary albo proponują usługi oparte na lokalnym potencjale. Instytucja współpracuje ze sponsorami, ale jest na to określona procedura. Pieniądze z firm szkodzących środowisku albo eksploatujących osoby zatrudnione nie są przyjmowane.

W instytucji decyzje podejmowane są przez sprzeciw, czyli według metody uzgodnień systemowych   ^14  14   J. Maiwald, Smart decision-making: Systemic Consensing for Managers, A-bis, Holtzkirchen 2018.  ↩︎. Osoby zgłaszają swoje propozycje. Są one dyskutowane, a następnie przechodzą do etapu testowania. Każda osoba jest pytana o sprzeciw wobec konkretnej propozycji oraz jego skalę (na przykład od 0 do 2 albo od 0 do 10). 0 uznawane jest za brak sprzeciwu, natomiast najwyższa przyjęta w grupie punktacja, na przykład 10, to sprzeciw, który mówi o braku jakiejkolwiek akceptacji dla pomysłu. Nie można nie oddać swojego głosu. Osoba, która nie testuje razem z innymi, także bierze na siebie konsekwencje decyzji. Kluczowym elementem tej metody jest przekierowanie uwagi osób z preferowanego rozwiązania (głosowanie za) na pytanie o sprzeciw. Pojawia się wtedy większa otwartość na różne propozycje, które dla osoby proponującej nie są idealne, ale mogą być adekwatne dla grupy. Opcja, która zbiera najmniej punktów, to taka, wobec której panuje najmniejszy sprzeciw grupy. Oznacza to, że prawdopodobnie najłatwiej będzie ją wdrożyć. Dzięki praktykowaniu uzgodnień systemowych osoby zatrudnione swobodnie wyrażają swój sprzeciw; jest on uznawany za ważną informację i integrowany w finalnym rozwiązaniu. Im dłużej ją stosują, tym mniej jej potrzebują, ponieważ potrafią w formie dyskusji szybko znaleźć wspólne rozwiązanie   ^15  15   Ibid., s. 401.  ↩︎. Osoby zatrudnione w instytucji przyszłości świetnie znają porozumienie bez przemocy (NVC)   ^16  16   M. B. Rosenberg, Porozumienie bez przemocy. O języku życia, przeł. M. Markocka-Pepol, M. Kłobuchowski, Czarna Owca, Warszawa 2016.  ↩︎.Wiedzą, że ludzie mają takie same potrzeby, ale szukają różnych sposobów na ich realizację. W instytucji organizowane są spotkania empatyczne, które są okazją do dzielenia się sobą. W takich rozmowach liczy się towarzyszenie drugiej osobie w taki sposób, żeby mogła przeżyć, a być może także nazwać to, co jest dla niej ważne. Nie przerywa się, nie interpretuje ani nie diagnozuje.

Jeżeli pojawia się konflikt, organizowany jest krąg naprawczy, w którym uczestniczy cały zespół. Jedna osoba mówi, jak się czuje w danej sytuacji, następnie prosi konkretną osobę o powtórzenie, co zostało usłyszane. Jeżeli jest tym usatysfakcjonowana, głos przechodzi na inną chętną osobę, która dzieli się swoją perspektywą, a następnie prosi kolejną osobę o parafrazę. Kiedy wybrzmią wszystkie głosy, a więc osoby poczują, że zostały usłyszane, przechodzi się do fazy rozwiązań. Osoby pracują nad tym, co można zrobić, żeby naprawić relacje i działać inaczej.

Program instytucji jest wynikiem dyskusji między osobami zatrudnionymi oraz osobami sojuszniczymi, którymi mogą być ruchy klimatyczne, osoby sąsiedzkie albo konkretne organizacje społeczne. Głównym celem jest stworzenie dla publiczności przyjaznej „sytuacji edukacyjnej”   ^17  17   tps://grupatrop.pl/o-sytuacji-edukacyjnej-o-uczeniu-sie/, dostęp: 17 czerwca 2022.  ↩︎. Zakłada ona kreowanie bezpiecznych przestrzeni, w których działanie ma sens i buduje wspólnotę. Według takich kryteriów analizowane są propozycje programowe. Jeżeli projekty nie spełniają tych wymogów, są modyfikowane poprzez poszukiwanie konsensusu w rozmowie albo poprzez uzgodnienia systemowe. Zielona instytucja to taka, która się ciągle uczy.

Zakończenie

Proces ekologizacji wymaga uruchomienia różnych zasobów w instytucji. Trwałość i głębokość jego efektów jest uzależniona od stopnia zaangażowania osób zatrudnionych i ich zrozumienia sensu działania. Wymaga to sposobu myślenia otwartego na rozwój i środowisko, które będzie wspierać innowacje. Ważne jest także wzmocnienie działania zespołowego i współpracy. Dzięki temu zwiększa się przestrzeń na eksperymentowanie, błądzenie i popełnianie błędów, co jest kluczowe w procesie wymyślania nowego kształtu instytucji i sposobów uprawiania kultury. To przedsięwzięcie na dużą skalę, ale na szczęście nie tak niewyobrażalną jak ekstremalne skutki kryzysu klimatycznego. Wszystkie pomysły na instytucję przyszłości zaczerpnęłam ze znanych mi organizacji, które działają tu i teraz. Rozwiązania są w zasięgu ręki. Pozostaje tylko pytanie: Dlaczego tak rzadko po nie sięgamy?

Bibliografia:

A European Green Deal. Striving to be the first climate-neutral continent, https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/european-green-deal_en, dostęp: 16 czerwca 2022.

Hickel, J., Less is more. How degrowth will save the world, Cornerstone, London 2021.

Hickel, J., The contradiction of the sustainable development goals: Growth versus ecology on a finite planet, „Sustainable Development”, 3 kwietnia 2019, https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/sd.1947, dostęp: 16 czerwca 2022.

http://spoldzielniakultury.waw.pl/, dostęp: 17 czerwca 2022.

http://kooperacja.wymiennik.org, dostęp: 17 czerwca 2022.

https://bcorporation.eu, dostęp: 16 czerwca 2022.

https://grupatrop.pl/o-sytuacji-edukacyjnej-o-uczeniu-sie/, dostęp: 17 czerwca 2022.

https://www.kulturadlaklimatu.pl/deklaracja/, dostęp: 17 czerwca 2022.

https://www.un.org.pl, dostęp: 16 czerwca 2022.

MacKinnon, B., Patagonia’s Anti-growth Strategy, „New Yorker”, 21 maja 2015, https://www.newyorker.com/business/currency/patagonias-anti-growth-strategy, dostęp: 16 czerwca 2022.

Maiwald, J., Smart decision-making: Systemic Consensing for Managers, A-bis, Holtzkirchen 2018.

Morton, T., Being Ecological, Penguin, London 2018.

Rok, J., Czepkiewicz, M., Morawski, P., Skrzypczyński, R., Parfianowicz, W.,  Jak rozmawiać o dezwroście i postwzroście?, „Czas Kultury”, https://czaskultury.pl/czytanki/jak-rozmawiac-o-dewzroscie-i-postwzroscie/, dostęp: 16 czerwca 2022.

Rosenberg, M., Porozumienie bez przemocy. O języku życia, przeł. M. Markocka-Pepol, M. Kłobuchowski, Czarna Owca, Warszawa 2016.

Runyan, S., Co to jest intersekcjonalność i dlaczego jest taka ważna, http://poradniksojuszniczy.pl/2020/11/intersekcjonalnosc/, dostęp: 16 czerwca 2022.